De term ‘immigratie’ heeft eigenlijk betrekking op verhuizingen tussen landen. Hoewel Nederland als land pas sinds de negentiende eeuw bestaat, wordt met ‘immigrant’ in dit thema ook iemand bedoeld die zich vóór die tijd van elders vestigde binnen de grenzen van het huidige Nederland.
In grote lijnen kunnen er vier soorten immigranten worden onderscheiden:
Historieprent met de ontvangst van gevluchte hugenoten in Amsterdam in 1685, Hendrik D. Jzn. Sluyter, naar een schilderij van Joannes Christoffel Vaarberg, 1865-1870. Collectie Rijksmuseum
Omdat er door de eeuwen heen veel immigranten naar Nederland zijn gekomen, stuit je bij stamboomonderzoek bijna altijd wel op buitenlandse voorouders, zeker wanneer je een kwartierstaat [link naar begrip Kwartierstaat] maakt. Er zijn allerlei mogelijkheden om meer over hen te weten te komen. In principe kunnen alle Nederlandse bronnen waarin personen worden genoemd informatie bevatten over immigranten. Als je niet weet waar de door jou gezochte immigrant bij betrokken is geweest en wanneer dat zich afspeelde, heeft het echter geen zin lukraak in al die bronnen te gaan zoeken. Hieronder wordt per tijdvak (middeleeuwen, vroegmoderne tijd en moderne tijd) kort een aantal bronnen benoemd waarbij de kans wat groter is dat die gegevens over immigranten bevatten.
Vanwege de focus op de bronnen wordt niet ingegaan op de herkomst en belevenissen van de verschillende groepen immigranten. Wil je daarover meer lezen, kijk dan op de website Vijf eeuwen migratie. Daar worden, verdeeld over vijf perioden, de belangrijkste immigratiestromen tussen 1580 en nu beschreven. Daarnaast is er de publicatie Van over de grens. Gids voor lokaal historisch onderzoek naar immigratie in Nederland. Die kun je ter inzage aanvragen via CBG Bibliotheek.
Afbeelding 3: Via de website van het Centraal Bureau voor de Statstiek (CBS) kun je onder andere recente en meer algemene informatie vinden met betrekking tot immigratie, Collectie CBS. [Kan ook bij tips vermeld, zonder afbeelding; dan moet ik nog wel een link aanleveren]
Zodra je hebt ontdekt dat een of meer voorouders uit het buitenland afkomstig zijn, zul je onderzoek moeten doen in archiefbronnen uit het land van herkomst. Ons stappenplan buitenlandonderzoek helpt je daarbij op weg.
Hou er tijdens je onderzoek rekening mee dat namen van immigranten in de bronnen vernederlandst kunnen zijn. Daardoor is het lang niet altijd meteen duidelijk dat je met een immigrant te maken hebt.
Tijdens de 19de eeuw nam de omvang van de immigratie naar Nederland af. Het waren juist de Nederlanders die zich toen als immigrant in andere landen vestigden (zie ons stappenplan Buitenlands onderzoek).
Met de opkomst van de nationale staten kregen centrale overheden steeds meer oog voor de nationaliteit van hun burgers. Daardoor werd in de 19de eeuw voor het eerst nationale wetgeving ontwikkeld met betrekking tot de Nederlandse nationaliteit en de immigranten en andere ‘vreemdelingen’ die naar Nederland kwamen. Dat zorgde ervoor dat er vanaf deze tijd meer informatie over immigranten is vastgelegd dan in voorgaande perioden. Ondanks strengere regels konden immigranten tijdens de 19de eeuw nog steeds vrij eenvoudig naar Nederland komen (zolang ze maar over een paspoort beschikten en in hun levensonderhoud konden voorzien). De komst van een miljoen Belgische vluchtelingen tijdens de Eerste Wereldoorlog was een keerpunt. De Nederlandse overheid probeert sindsdien via continu aanscherpen van de regels invloed uit te oefenen op de verschillende migratiestromen.
Paspoorten zagen er in de 19de eeuw heel anders uit dan tegenwoordig, getuige dit Nederlandse paspoort uit 1822 dat werd uitgereikt aan de latere staatsman en minister-president Johan Rudolf Thorbecke (1798-1872). Collectie Rijksmuseum.
Enkele Franse vluchtelingen die met een wagen vol bezittingen arriveren in Weert, 1 oktober 1918. Collectie Spaarnestad Photo.
Op zich kun je over alle migrantengroepen uit de moderne tijd informatie terugvinden, maar hoe recenter de komst naar Nederland, hoe lastiger het archiefonderzoek is. Dat komt vooral door de privacywetgeving [link naar pagina over privacy en auteursrecht], waardoor informatie pas na een bepaalde periode openbaar mag worden gemaakt.
Met behulp van adresboeken kun je adressen van immigranten terugvinden, bijvoorbeeld van Italiaanse schoorsteenvegers of buitenlandse restauranthouders.
Advertentie van de Italiaanse schoorsteenveger Vittore Padlina in het adresboek van Dordrecht uit 1885. Collectie CBG.
In het Algemeen Politieblad [link naar brontype Algemeen Politieblad] vind je tot omstreeks 1947 allerlei gegevens over vreemdelingen. Daaronder kunnen ook personen zitten die eerst zijn uitgezet, maar zich daarna alsnog als immigrant in Nederland hebben gevestigd.
In de bevolkingsregistratie [link naar brontype Bevolkingsregistratie] kun je onder andere informatie vinden over de nationaliteit van immigranten, hun geboorteplaats, plaats van herkomst en datum van vestiging in een Nederlandse gemeente. De bevolkingsregistratie kende ook speciale ‘hulpregisters’ met informatie over specifieke groepen, zoals registers voor Belgische vluchtelingen uit de Eerste Wereldoorlog, verblijfregisters (tijdelijke inwoners), dienstbodenregisters (onder wie buitenlandse dienstboden) en woonwagenregisters. Het verschilt per plaats of, en zo ja, welke registers zijn opgesteld.
Een huwelijksakte kan informatie bevatten over de ouders en de geboorteplaats van een immigrant, en in de huwelijksbijlagen kun je onder andere uittreksels van buitenlandse doopinschrijvingen of geboorteakten terugvinden.
Krantenberichten [link naar brontype Krantenbericht] zijn een nuttige bron omdat ze advertenties van en berichten over immigranten kunnen bevatten.
Naast andere nationaliteiten (onder wie Belgen, Duitsers en Zwitsers) werden in de 19de eeuw ook heel wat Molukkers uit Nederlands-Indië en Afrikaanse soldaten uit Elmina en omgeving gerekruteerd voor het Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger (KNIL). Een deel van (de nakomelingen van) deze militairen is op den duur in Nederland terechtgekomen. In de militaire stamboeken [link naar brontype Militair stamboek] van het KNIL vind je meer gegevens over de militairen die actief waren in Nederlands-Indië, waaronder de plaats en land van herkomst.
Immigranten die op basis van de Nederlandse nationaliteitswetgeving niet de Nederlandse nationaliteit verwierven, konden zich tot Nederlander laten naturaliseren [link naar begrip Naturalisatie]. Dat was niet verplicht, maar op die manier kregen ze alsnog dezelfde rechten als andere Nederlanders. De bewaard gebleven naturalisatieaanvragen [link naar brontype Naturalisatieaanvraag] bevatten informatie over de naam en voornamen van de aanvrager, de leeftijd, plaats van herkomst, huidige woonplaats, militaire dienst, beroep, gezinssamenstelling en motieven voor de aanvraag en toekenning.
In het Oud-Paspoortarchief [link naar brontype Oud-Paspoortarchief], dat door het CBG wordt beheerd, vind je paspoortaanvragen van personen uit Nederlands-Indië. Het gaat om mensen die na de soevereinteitsoverdracht van Indonesië (1949) een Nederlands paspoort nodig hadden om naar Nederland of een ander land te kunnen reizen.
De index op het Oud-Paspoortarchief is raadpleegbaar via WieWasWie. Vrienden van het CBG kunnen de beschikbare scans direct bekijken. Anderen moeten daarvoor een Dagtoegang aanschaffen [Link abonnementenpagina].
