Voordat je een genealogische DNA-test doet, is het belangrijk te bedenken dat je hiermee eigenlijk je genetische privacy kwijtraakt. Je deelt je informatie met een commercieel bedrijf in het buitenland, waar andere privacywetten gelden dan in Nederland. De testbedrijven hebben een privacyreglement waarin je kunt lezen wat ze wel en niet doen met je DNA en de data die de test oplevert. Ben je onzeker over het al dan niet laten testen, lees dan eerst dit reglement.

In de praktijk zijn er twee punten waarop je een keuze hebt (“opt in” of “opt out”), namelijk 1) of je meedoet aan wetenschappelijk onderzoek naar gezondheid in relatie tot DNA, en 2) of de politie jouw data mag gebruiken bij vergelijking met daders en onbekende doden.

Besef ook voordat je een test doet dat de uitslag familiegeheimen kan onthullen en dat je misschien “nieuwe” familieleden zult vinden. Er zijn genoeg verhalen dat een DNA-test als kerstcadeau toch niet zo’n leuk presentje was, toen de uitslag een maand later binnenkwam en de vader niet de biologische vader bleek.

Er zijn drie soorten DNA-tests. Welke je kiest, hangt af van wat je wilt onderzoeken. Het is belangrijk te weten dat DNA verandert als het wordt doorgegeven naar de volgende generatie. Dat noemen we muteren [link naar uitleg mutatie in subthema biologie]. Aan de hand van die veranderingen kunnen testbedrijven een genetische stamboom maken.

De autosomale test (bekend van de reclame) wordt het meest gedaan (atDNA). De mens heeft drieëntwintig paar chromosomen. Eén paar heet ‘sekse-chromosomen’. Die bepalen of je man of vrouw bent. De vrouw heeft twee X-chromosomen, een man heeft een X- en een Y-chromosoom. De andere tweeëntwintig paar chromosomen heten autosomen. Daarop wordt dus het autosomaal DNA-onderzoek gedaan. Deze test, waarmee je ongeveer 150-200 jaar kunt teruggaan in de tijd, betreft voorouders van vaders- en moederszijde, zoals in je kwartierstaat. [linken naar Begrip kwartierstaat]

Gaat het je juist om de vrouwelijke lijn, dan neem je de test voor het mitochondriale DNA (mtDNA). Iedereen erft dat DNA van zijn of haar moeder, maar alleen de dochters geven het weer door aan hun kinderen. Dit mitochondriaal DNA is dus in de rechte moederlijn [link naar Begrip matriarchale lijn/moederreeks] terug te volgen: van moeder naar moeder naar moeder, etc. De test wordt gebruikt om verwantschap langs vrouwelijke lijn vast te stellen en gaat eeuwenlang terug in de tijd.

Meisje met in de vrouwelijke lijn vier generaties boven haar, 29 januari 1958. Foto: Herbert Berens | Anefo via Nationaal Archief.

Alleen mannen kunnen een Y-DNA-test doen, een test op het Y-chromosoom die de rechte mannelijke lijn volgt, dus die van de stamreeks [link met uitleg stamreeks] of afstammingsreeks [link met uitleg afstammingsreeks]. Aangezien de familienaam ook zo wordt doorgegeven, is dit een handige test, want ook hiermee kun je eeuwen terug zoeken. Je vraag kan dan bijvoorbeeld zijn: ‘We hebben uitgebreid bronnenonderzoek gedaan, en het vermoeden bestaat dat er een connectie is met een gelijknamige familie, maar is deze er ook?’ Het papieren bewijs voor een gezamenlijke stamvader is niet gevonden. Een vergelijking van het Y-DNA van afstammelingen uit de twee familiegroepen kan deze verwantschap aantonen of uitsluiten.

Het CBG adviseert je graag over DNA-genealogie. Met algemene vragen kun je terecht bij onze servicemedewerkers. Het is voor ons echter niet mogelijk het volledige onderzoek naar je matches voor je doen. Voor die hulp, vooral bij het zoeken naar biologische directe familie en ook voor de bijbehorende mentale ondersteuning, kun je terecht bij het Fiom. Commerciële bureaus die wel voor zoeken zijn bijvoorbeeld Familiezoeken.nl en Socht.nl.

Wij helpen je hier op weg aan de hand van de drie vragen over DNA die het vaakst bij ons binnenkomen.

Ik zoek een biologische ouder. Kunnen jullie mij helpen met DNA- onderzoek?

Het zoekproces is in principe gelijk aan het zoeken naar biologische (betovergrootouders/overgrootouders/grootouders). Doe zelf een autosomale test en stel je kwartierstaat [link naar Begrip kwartierstaat] zo ver mogelijk op, maar ga zeker 8 generaties terug. Meestal is een kant van de familie wel bekend. Vraag iemand uit die kant ook te testen, het liefst van de oudst mogelijke generatie. Door samen te testen kun je matches die je gezamenlijk hebt uitsluiten van je zoektocht.

Vis in zoveel mogelijk vijvers: doe bij diverse aanbieders een test. Ancestry is het bedrijf met veruit het grootste aantal testers. MyHeritage heeft een veel kleinere database, maar levert de meeste Nederlandse matches op. Ongeacht bij welk bedrijf je hebt getest, kun je je resultaten bij de portal van Gedmatch gratis onderbrengen.

Bekijk de matches met het hoogste aantal centiMorgans [linken naar begrip centiMorgan]. Wat zegt het testbedrijf over jullie familierelatie? Maak zo nodig hun incomplete kwartierstaat zelf af, met behulp van het Nationaal Register van Overledenen of de burgerlijke stand. Voor recente informatie kan ook de Facebookpagina van je matches interessant zijn. Het stappenplan voor DNA [link naar DNA-stappenplan] vermeldt diverse hulpmiddelen en handigheidjes om je matches te herkennen.

Als je vastloopt met je onderzoek, kun je proberen je matches voorzichtig te benaderen met een bericht vanaf de testwebsite. In veel gevallen wordt hier echter niet op gereageerd. Het Fiom kan adressen terugvinden in de Nederlandse Basisregistratie Personen [linken naar Begrip Basisregistratie Personen]. Met jouw voorwerk is het leggen van contact misschien op die manier mogelijk.

Bij het zoeken van een verre biologische voorouder moet je er wel rekening mee houden dat voor de autosomale test [linken naar Begrip Autosomaal DNA] de mogelijkheden beperkt zijn tot ongeveer 150-200 jaar geleden.

Ik wil met een DNA-test achterhalen waar mijn (Afrikaanse) familie vandaan komt

Bedenk allereerst dat je met een genealogische DNA-test niet ziet waar je voorouders vandaan kwamen, maar waar mensen wonen met wie jij DNA deelt. Verder is het zo dat testuitslagen qua etniciteit (afkomst) verschillen per bedrijf. Dat heeft te maken met het feit dat jouw gegevens worden vergeleken met die van de andere mensen in de database van het testbedrijf. Dit kan een vertekend beeld geven. Stel dat veel Nigerianen hebben getest; dat kan dan dat als een hoog percentage in jouw testresultaten terugkomen. Maar misschien moet jouw herkomst veel meer in Somalië worden gezocht – alleen hebben niet veel inwoners daar een DNA-test gedaan. Momenteel maakt MyHeritage onderscheid in 14 Afrikaanse groepen en splitst Ancestry uit naar 23 regio’s en 9 journeys.

Ook kunnen alleen betrouwbare uitspraken worden gedaan als het gaat om het werelddeel waar je voorouders vandaan komen. Je kunt dus bijvoorbeeld zien of je wortels hebt in Europa, Afrika of Azië. Maar binnen elk continent heb je rekening te houden met een ingewikkelde migratiegeschiedenis. Een indeling naar land is lastig te maken, ook omdat mensen in eenzelfde gebied genetisch erg op elkaar kunnen lijken. Bovendien is er een verschil tussen een stam en een geografische grens. Door technische vooruitgang is het wel mogelijk voor de testbedrijven je elk jaar een update van je landkaart te sturen.

        Afbeelding Slavenhandelregio’s in Afrika, 15e-19e eeuw. Gebaseerd op: Benjamin, Thomas (2009) The Atlantic World: Europeans, Africans, Indians, and their Shared History, 1400-1900, Cambridge University Press, p. 340 [in map afbeeldingen website]

Bij het bedrijf FamilyTreeDNA (FTDNA) is het mogelijk als man een Y-DNA test te doen, die eeuwenlang teruggaat van vader op zoon. Je wordt daarmee ingedeeld in een genetische groep mensen met hetzelfde DNA, een zogenoemde haplogroep [linken naar begrip Haplogroep]. De meest voorkomende haplogroep van 25% van de Surinamers heet Q-M242. Deze groep ontstond 28.000 jaar geleden.

Als je als Surinaamse Marronman een Y-DNA test doet, dan komen je voorvaders zeer waarschijnlijk uit Afrika en heb je dus een Afrikaanse haplogroep. Bij andere Surinaamse bevolkingsgroepen is het mogelijk dat de test naar een Europese afkomst en een Europese haplogroep leidt (dus via een plantagehouder als vader). Of misschien stam je af van Indiase contractarbeiders en behoor je tot de haplogroep die dominant is in dat deel van de wereld.

Als je een Mt-DNA-test hebt gedaan, dus de moederlijn eeuwenlang terug volgt, dan word je ingedeeld in een vrouwenhaplogroep. Ook hier geldt, dat je uit die genetische groep mogelijk kunt afleiden of jouw oermoeder bijvoorbeeld uit Afrika kwam of tot de oorspronkelijke bewoners van Amerika behoorde. Bij FTDNA, met de grootste groep Mt-testers, wordt in je account ook achtergrondinformatie over alle haplogroepen getoond.

De combinatie van een Y-DNA-uitslag van een Europese stamvader, met een Mt-DNA-uitslag van een Afrikaanse stammoeder, kwam volgens recent onderzoek van testaanbieder 23andMe voor in 27% van de gevallen bij mensen die zich identificeren als Afrikaans.

Dus hoewel een commerciële DNA-test wel een aanwijzing kan geven over je etniciteit, is dit (nog) niet dé oplossing om de connectie te vinden met Afrika. Bij wetenschappelijk onderzoek is vaak wel een scherpere indeling op het niveau van bevolkingsgroep of stam te maken.

Kunnen jullie advies geven hoe we met DNA-onderzoek kunnen aantonen of bepaalde takken met dezelfde familienaam aan elkaar verwant zijn?

Als je dit niet met papieren bronnen kunt bewijzen, dan ben je dus met je onderzoek meestal al enige eeuwen teruggegaan. Hiervoor is een Y-DNA-test [linken naar Begrip Y-DNA] dus geschikt, ook omdat de familienaam (meestal) van vader op zoon gelijk blijft. De aanbieder waar de meeste mannen zo’n test hebben gedaan is FamilyTreeDNA. Want ja, deze test kan alleen door mannen worden gedaan. Als vrouw zul je een mannelijk familielid moeten vragen te testen.

Een Y-DNA-test is duurder dan de ‘gewone’ autosomale test [linken naar Begrip Autosomaal DNA], afhankelijk van het aantal punten van je Y-DNA dat je laat testen. De ‘Y-37 marker’-test (waarbij je dus op 37 punten laat testen) voor net iets meer dan 100 US dollar is een goed startpunt. Laat uit alle takken liefst twee mannen testen. Dat doe je om een NPE (Non Parent Expected, ook wel Multi Parent Event genaamd) of ‘koekoekskind’ te vermijden (een kind dat niet verwekt is door zijn wettelijke vader). Met een Y-37-test krijg je een indeling in een genetische groep. Dit soort groepen worden haplogroepen genoemd. Dat kan zoiets zijn als R1b-M269, I1-M253 of G-M201. Als alle testers dezelfde haplogroep hebben, dan is er verwantschap! Bij een verschillende haplogroep is er ooit een onbekende vader geweest, of een juridische vader die niet de biologische vader was.

Om uit te vinden wanneer de gezamenlijke voorvader leefde, kun je de test bij iedereen laten upgraden naar de Big-Y, of Y-700. Die kost ruim 400 US dollar per persoon. Opnieuw een wattenstaafje door je wangslijm halen hoeft niet, omdat je vorige sample nog bruikbaar is en bij FamilyTreeDNA bewaard kan blijven. Bij een Big-Y wordt je Y-DNA op veel meer (namelijk 700) punten getest om een preciezer resultaat te krijgen. Deze test geeft een stamboomschema om te zien wanneer de verschillende takken zich afsplitsten. Houd er rekening mee dat er een ruime marge kan zijn, met ook matches met andere mannen van voorvaders van vele eeuwen geleden.

Afbeelding Een voorbeeld van een Big-Y Time Tree van een Nederlander met haplogroep R-Y71202 [in map afbeeldingen website]

Wat kun je als genealoog met een DNA-test? Veel mensen hebben alleen meegedaan vanwege de “landkaartjes”, de etniciteitsindeling. Testbedrijven willen je laten geloven dat ze tonen waar je voorouders vandaan kwamen. Maar het gaat hier slecht om een weergave van de plaatsen waar mensen wonen met wie je DNA deelt. Op dit moment zijn de uitkomsten alleen betrouwbaar op het niveau van werelddeel  (bijvoorbeeld dat je voorouders uit Europa, Afrika of Azië kwamen), maar uitspraken over het specifieke land zijn dat niet.

Ten tweede is het mogelijk dankzij een DNA-test een gemeenschappelijke aansluiting te vinden tussen families, zeker wanneer papieren bronnen ontbreken om dit te bewijzen. Die aansluiting kun je vinden via de lijst met “matches” (mensen met wie je DNA deelt) die je krijgt. Ten derde zijn er veel donor- en adoptiekinderen die door middel van DNA-testen op zoek gaan naar hun biologische ouders. Tot slot is er de mogelijkheid een health test te doen, die je gezondheid vergelijkt met statistieken.

Uitslag en interpretatie

Veel mensen zitten nog met vragen nadat de testuitslag binnen is. Wat moet je met die matches van een ‘second cousin once removed’ uit Amerika, van wie je de achternaam en dus de connectie niet herkent? Of hoe zoek je naar je biologische (groot)ouders?

Hoe herken ik mijn matches?

De “gewone”, autosomale test [linken naar Begrip Autosomaal DNA] levert je matches op, mensen die ook getest hebben en met wie je DNA deelt. In het overzicht van je matches kun je ook zien hoeveel DNA je met iemand gemeenschappelijk hebt, het aantal stukjes DNA (segmenten) en de totale lengte ervan. De lengte van het DNA wordt aangegeven in centiMorgan (cM), de meeteenheid van DNA. De grootte van de match en de lengte van het gemeenschappelijke DNA in combinatie met het aantal segmenten geeft een aanwijzing voor de graad van verwantschap. Hoe groter het gemeenschappelijke DNA, hoe dichterbij de match verwant met je is.

Beperk je tot matches groter dan 15 centiMorgan, want daaronder neemt de kans op zogenoemde valse positieven (false positives) toe. Door recombinatie [link naar Hoe vererft het DNA van generatie op generatie bij een autosomale test?] gaan voorouders namelijk na zo’n 7 à 8 generaties “verdwijnen”, waardoor ze wel op papier met je verwant zijn, maar geen DNA meer met je delen.

Stappenplan DNA-matches herkennen

Stap 1

Als de kwartierstaat [link naar Begrip kwartierstaat] die je van het testbedrijf hebt gekregen is ingevuld, vergelijk je die met de staat die je zelf hebt opgesteld en ga je op zoek naar gemeenschappelijke voorouders (Most Recent Common Ancestors, MRCA). Het komt vaak voor dat je ook de kwartierstaat van je match zult moeten aanvullen. Mocht je op zoek zijn naar onbekende biologische voorouders [link naar Wat kun je met de resultaten?], dan focus je op de familienamen die je niet tegenkomt in jouw kwartierstaat. Je kunt via je account bij het testbedrijf een bericht sturen naar je match, maar houd er rekening mee dat in de praktijk maar weinig mensen reageren.

Stap 2

De testbedrijven geven bij elke match een inschatting van de mogelijke familierelatie. Dat doen ze met een ruime marge, bijvoorbeeld “2nd – 4th cousin”. In dit voorbeeld heb je dan een gemeenschappelijke overgrootouder, betovergrootouder of betbetovergrootouder. In de praktijk kan de gemeenschappelijke voorouder verder weg liggen dan de testbedrijven aangeven. Bij Ancestry zie je via de ThruLines en bij MyHeritage de Theory of Family Relativity al automatisch via een grafische stamboom hoe je verwant bent. Bedenk wel dat dit gebaseerd kan zijn op onvolledige stambomen en dat je door onderling trouwen binnen bepaalde gemeenschappen op meerdere manieren familie kunt zijn van elkaar. Klopt de aanduiding van verwantschap in centiMorgan met jouw papieren stamboom?

Stap 3

Gebruik kleuren (in een speciaal vakje bij de naam van je match) om je grootouderparen te herkennen. Geef de matches van jouw matches ook diezelfde kleur. Ook hun etniciteit kan helpen. Als je weet dat je een Chinese grootmoeder hebt, dan is het goed mogelijk dat jouw matches met Chinese namen van haar familie afstammen.

Stap 4

Ook is er gereedschap voor het vinden en interpreteren van groepen matches die allemaal hetzelfde stukje DNA delen, en daarmee van dezelfde voorouders afstammen. Je vindt deze ‘clustering tool’, die is gebaseerd op de tools die Genetic Affairs biedt, bij MyHeritage.

Stap 5

De website DNA Painter biedt een handig gereedschap om een niet-herkende match in jouw familie te plaatsen: de WATO tool’ (een afkorting van What Are The Odds?, oftewel ‘Hoe groot is de kans?’). Hiermee maak je een grafische stamboom, waarbij je ook het aantal centiMorgan van je matches invult. Het programma geeft dan automatisch aan waar de match in jouw tree (boom) kan passen en geeft meerdere hypotheses.

Afbeelding De WATO tool van DNAPainter. Hoe past deze match in de door mij getekende stamboom? [in map afbeeldingen website]

Op deze site van Jonny Perl vind je verder ook de shared cM tool’, die inzicht biedt in mogelijke familierelaties bij een bepaalde hoeveelheid centiMorgan. Het gereedschap is gebaseerd op het citizen science Shared cM Project van Blaine Bettinger. Bij deze versie kun je ook de centiMorgans van twee personen met een al bekende onderlinge relatie invoeren.

Stap 6

Is er een X-match gevonden? Het X-chromosoom wordt door de meeste testbedrijven meegenomen in de autosomale test [linken naar Begrip Autosomaal DNA]. Niet elk bedrijf toont het in de onderzoeksresultaten op zijn website. Maar als je de data bij Gedmatch onderbrengt, krijg je je X-matches sowieso te zien. Door de specifieke vererving van het X-DNA helpt een X-match je bij het bepalen van de richting, het deel van je kwartierstaat waar je de gemeenschappelijke voorouder moet zoeken. Een man die een X-match heeft, weet bijvoorbeeld dat hij niet hoeft te zoeken onder de voorouders van zijn vader, en ook niet onder die van de grootvader van moederskant.

Stap 7

Gaat het om een familie met ingewikkelde verwantschappen? Dé endogamie-tool is te vinden op de website Banyan.com. (Endogamie is de gewoonte binnen een speciale sociale groep te trouwen, zoals een religieuze gemeenschap, kaste, of etniciteit.) Je kunt alle interne relaties grafisch weergeven, met de bijbehorende aantallen centiMorgans van de personen. Het programma berekent dan of de cijfers kloppen met de bijbehorende familierelaties, of dat de match toch elders in de familie geplaatst moet worden.